O doutor García Buitrón e o seu xefe de servizo en Uroloxía, o doutor González Martín, empezaron en 1981 na Coruña a facer extraccións e transplantes de órganos mesmo antes de que se creara a Organización Nacional de Transplantes (ONT). Os primeiros foron de riles de doadores vivos. A partir de aí naceu a necesidade de crear un servizo que agrupara a actividade da doazón. Buitrón falaba coas familias, solicítaballes a autorización e realizaba as extraccións e os implantes xunto o seu equipo. O modelo español, unha das xoias do sistema, baseouse na forma de traballar dos primeiros equipos do hospital da Coruña. Buitrón creou un programa de rexistro de doantes e designación de órganos que se exportou ao conxunto de España.
Dos pioneiros da unidade de coordinación de transplantes do hospital coruñés só queda a administrativa, Carmen Ferreiro, que está a piques de xubilarse. Moitos foron pasando a remuda. Tamén as enfermeiras.
Son dúas as compañeiras que traballan con dedicación exclusiva na oficina de coordinación de transplantes. Valentina Fernández López acabou os estudos de enfermaría en 1990. Catro anos despois incorporouse á coordinación de transplantes a tempo parcial. Desde hai 16 anos ten dedicación exclusiva. “Levo os programas de transplantado de ril de doante vivo, pancreas e ril, o de divulgación nos centros escolares e o de garantía de calidade.”
Lupe Torre acabou enfermaría en 1987. Como a maioría das enfermeiras rotou polo hospital ata que chegou á UCI en 1994. “Comecei a facer gardas de transplantes en 2007 e en 2013 empecei a traballar con dedicatoria exclusiva. Levo os programas de transplantes pulmonar e hepático e despois as gardas.”
-En marzo produciuse un deses momentos que tanto chaman a atención: 10 transplantes en 24 horas coa intervención duns 300 profesionais do hospital. Como se vive desde dentro algo así?
-Nós non o vemos de forma tan extraordinaria. Sete xa son habituais só cun doante óptimo. É normal que cando hai actividade no hospital, non haxa só un transplante. Sobre todo, cando hai un doante de aquí e coincide que tamén hai doantes noutros hospitais e o transplante realizámolo no CHUAC. Claro que hai sobrecarga cando hai tanto traballo nun período de tempo tan breve. Pero afecta a todo o hospital.
-É frecuente encontrarse con ese tipo de doantes óptimos?
-Antes era máis frecuente. O perfil era o de doante novo que falecía tras accidente de tráfico en fin de semana. Agora practicamente non temos ese tipo de doantes. Notamos moito as medidas de seguridade que afortunadamente se están aplicando nas estradas de xeito maioritario. Agora os doantes son os que falecen dun accidente cerebrovascular, unha hemorraxia cerebral ou un ictus isquémico. Adoitan ser doantes de mais idade que poden ter un tipo de patoloxía asociada que impide que poidamos usar algúns dos seus órganos.
-1 de cada 4 transplantes en Europa fíxose en España. O 5 % dos transplantes de todo o mundo faise en España. A que se debe que un ano tras outro marchemos á cabeza desta estatística?
-Tina: O peso da divulgación é moi importante. Tamén funciona moi ben o boca a boca, xa que cada vez hai máis xente que coñece algún transplantado. Mañá podes estar doutro lado e pódelo necesitar. Ademais, a infraestrutura que hai nos hospitais permite captar os posibles doantes e facilitar a doazón.
-E dentro de España, destaca a área sanitaria A Coruña-Cee.
-Temos a sorte de ter equipos punteiros, de Champions. E hai que presumir deles. Pacientes que se cadra noutros centros non poidan seren incluídos na lista de espera, veñen e acaban o proceso con bos resultados.
-Cando se fala do servizo de transplantes do CHUAC saen os nomes de dous referentes como José García Buitrón e Antón Fernández. Quen foron as enfermeiras referentes nesta unidade?
-Covadonga Lemos foi a primeira, antes ca nós. Foi a enfermeira que empezou a coordinación con Pepe García Buitrón. Ela xa está xubilada desde 2013. Despois chegamos nós as dúas. Covadonga empezou a traballar no banco de tecidos e, cando o doutor Buitrón puxo en marcha a oficina de coordinación de transplantes, ela incorporouse como enfermeira. Despois veu Concepción Escribano, outra enfermeira con moita experiencia na UCI, tamén xubilada pero como enfermeira de quirófano dos equipos de extracción. É moi importante que un organismo como é a coordinación de transplantes incorpore persoal de enfermaría. Non pasa en todos os hospitais galegos. Varían os modelos de coordinación.
-Cal é o peso da enfermaría nun servizo como este?
-Lupe: No trato directo cos pacientes e os seus familiares, dáselles un apoio importantísimo nunha situación crítica. A coordinación na organización dos transplantes é un traballo que realiza basicamente a enfermaría.
-Como é o día a día dunha enfermeira nesta unidade?
-Lupe: Unha montaña rusa (resposta ao unísono). Somos como un caixón de sastre. Temos moito traballo fixo, de actividade ordinaria. E despois temos o relacionado coa doazón e o transplante. Eu levo os programas hepático e pulmonar. Fago o seguimento dos pacientes que están na lista. Estou pendente dos que están a realizar os estudos. Cando se decide de forma consensuada a inclusión en lista, recollemos todos os datos administrativos. Dámoslles charlas para que estean informados. E facemos a consulta de seguimento mentres non se fai o transplante. Cando hai un doante que se cre que pode ser compatible con eles, chámoos e seguimos adiante.
-Tina: Cando entramos pola porta para empezar a xornada laboral, o que sabemos é o traballo xa programado que imos ter: tantos pacientes citados para que os vexan en nefroloxía, en uroloxía, que van vir a enfermaría a que se lles explique como é o proceso e resolver dúbidas. Ese é o traballo programado, pero en calquera momento nos poden chamar da ONT con doante e unha oferta de órgano. Nese momento, rematas co que estás a facer e daslle preferencia á urxencia. Se é na quenda da mañá de luns a venres, facémola nós, e se é a partir das 15.00 horas ou na fin de semana faina a persoa que estea de garda.
-Como é a vosa relación cos pacientes?
-No caso dos doadores, sobre todo é coas familias, salvo que sexa unha doazón en vivo. Agora hai un perfil novo que son aquelas persoas que doan tras un proceso de axuda a morrer. Con eles contactas e tes unha relación previa, que non é habitual con outro tipo de doadores. Ten moitas implicacións. Quen doa un ril é unha persoa sa que non vai morrer para facer a doazón, pero neses casos estás a falar de ti a ti cunha persoa que sabes que vai falecer en poucos días.
-Como se prepara o profesional para afrontar momentos así?
-Lupe: O perfil da enfermaría é o dunha persoa empática, o que favorece a comunicación. Ademais, facemos cursos que che van dando ferramentas para poder formarte.
-Tina: Na carreira non te preparan para estes momentos, pero desde a ONT se organizan todos os anos seminarios de comunicación en situación críticas. Fanse obradoiros, simulacros e gravacións, sen esquecer que a experiencia é o máis importante. Dar unha boa nova é moi doado. Para dar malas novas non se apunta todo o mundo. Hai que facelo dun xeito diferente e no sitio e no momento axeitados. Tes que desenvolver técnicas de comunicación e de escoita. A emotividade non pode impedirte que desenvolvas o teu traballo. Dese traballo tamén depende a vida doutras persoas.
-Chegará o momento no que a iniciativa sexa da propia familia porque sexa un tema falado de antemán?
-Xa hai casos. Pero tamén hai familias que rexeitan a doazón porque pensan que os seus familiares non poden ser doantes por culpa da súa enfermidade. Hai que explicarlles que aínda que o seu familiar tivese unha patoloxía, algúns dos seus órganos poden servir. Aínda non hai órganos dabondo para cubrir as necesidades dos pacientes que están na lista.
-Vaise recuperando a actividade prepandemia?
-Si, están todos os programas abertos e non temos ningunha restricción. Ás veces prográmense transplantes e xa temos o caso de ter que suspender unha doazón en vivo porque están os dous con COVID. Nestes momentos é esa a maior limitación.
-Como desconectades?
-Lupe: Desconéctase?
-Tina: Non se desconecta, pero co paso do tempo eu son quen de facer unha vida máis normal. Hai anos cando, por exemplo, falecía un neno, eu non podía vivir. Chegaba a casa derrumbada. Agora, aféctame, pero o levo mellor. Aínda que non esteamos de garda, sempre estamos a unha para a outra. Xorden moitos imprevistos e hai que estar preparadas. Desde condición meteorolóxicas adversas que impiden voar o avión que traslada o órgano, ata calquera incidencia na mesa de operacións que pode trastocar a intervención. Os pacientes xa están informados.
-Cómo mellorou todo o proceso coa incorporación da tecnoloxía nos últimos anos?
-Moitísimo, sobre todo na informática e nas técnicas de diagnóstico. Cando se empezou había que facer o electro cada seis horas. Había un doante e levaba dous días finalizar o proceso. Hoxe en día axilízase moito. Tamén a xestión das listas. No recén celebrado simposio na honra do doutor Buitrón, falouse de que xa se están facendo trasplantes de ril co robot Da Vinci con incisións minimamente invasivas. No CHUAC temos o Da Vinci, pero ao trasplante aínda non se incorporou.
-Cales son os principais retos da enfermaría neste sector?
-Tina: O noso reto principal é a supervivencia. Pero tamén ser quen de darlle resposta ás necesidades de todos os implicados. Co noso traballo tentamos facilitar todo o proceso e que os resultados sexan o mellor posibles, porque del depende que moitos pacientes recuperen a saúde cando non seguir vivindo.